Shumë fuqi të stuhishme fshihen në thellësitë e truallit amënor. Me të janë thithur trim të njohur dhe të panjohur. Kujtimi për ta transmetohet në këngët dhe legjendat popullore për të shndërruar në një shembull për brezat. Një nga trim mbi trimat ishte Momçill vojvoda, për të cilin tregon arkeologu doktor Nikollaj Bojaxhiev, përgjegjës në Muzeun Kombëtar Historik në qytetin Smoljan:

“Gjatë viteve 40-të të shekullit XIV në vazhdim të dy viteve midis 1343-tës dhe 1345-tës, Momçill drejtonte në fillim si vasal i Joan Kantakuzinit, ndërsa më vonë si një pushtetar me vete. Ai udhëhiqte rajonet e mesme dhe jugore të malit Rodopa dhe një pjesë të viseve të Egjeut. Vdiq në një betejë, duke luftuar kundër sunduesve osmanë. Atëherë ai ishte mezi 40-vjeçar. Kjo ndodhi më 7 korrik të vitit 1345. Sipas burimeve historike, në betejën kundër forcave të bashkuara të turqve dhe bizantinëve, ai shfaqi një heroizëm të paparë. Pasi turqit pushtuan Ballkanin njerëzit kishin nevojë për heronj, të cilët të shërbeheshin si një shembull. Për këtë arsye në kujtesën e popullsisë së malit Rodopa u ruajt pamja legjendare e vojvodës.”

Momçill kishte dy tituj të lartë bizantinë. Në vitet 40-të të shekullit XIV në Bizanti zhvillohej një luftë civile. Kampet armiqësore ishin të regjentëve të trashëgimtarit të vogël Joan V Paleollog – nga njëra anë nëna e tij Anna Savojska, ndërsa nga ana tjetër, pra në kampin tjetër ishte perandori i vetëshpallur Joan Kantakuzin. Pikërisht ky i fundit emëroi Momçill administratori malit Rodopa, tregon Nikollaj Bojaxhiev. Për të tërhequr Momçillin në anën e vet, në vitin 1344 perandoresha Anna Savojska iu dha atij një nga titujt më të lartë të asaj epoke – despot. Nga ana tjetër edhe Joan Kantakuzin gjithashtu kërkonte ndihmën e Momçillit dhe i dha atij titullin e dytë pas atij perandorak – sebastokrator. Në fund të fundit asnjeri prej tyre nuk arriti, që Momçilli të kalonte në anën e tij. Ai ndiqte interesat e veta dhe luftonte herë me njërën anë, herë me anën tjetër. Momçilli mori në pushtet dy kështjella në Rodopet, njëra prej të cilave – Povisd. Ai zgjeroi trojet e drejtuara prej tij duke pushtuar kështjellën Ksanti dhe e shndërroi në rezidencë të vet. Në luftën kundër invazuesve osmanë fitoi betejën pranë Abderës në Greqinë e sotme. Verën e vitit 1345 bizantinët e Joan Kantakuzinit dhe aleatët e tij turq arritën të shpartallojnë ushtrinë dhe vet Momçillin. Kjo ndodhi më 7 korrik të vitit 1345 pranë kështjellës Peritor në bregun e Detit Egje.

Sipas arkeologut Nikollaj Bojaxhiev persona historike e Momçill vojvodës dhe pamja legjendare e trimit Momçill janë të ndërthurura ngushtë:

“Ai ishte një person karizmatik. Ishte një burrë shtatgjatë dhe i bukur. Kronisti osman Enveri shkruan për të, se ishte me trup të lartë sa dy veta dhe i ngjante minares. Gjatë rrethimit të Komotinit të gjithëve u bëri përshtypje pamja e tij e jashtme. Kështu që përveç heroizmit, edhe figura e tij kontribuoi për kthimin e tij në një legjendë. Ne betejën pranë Peritorit, në të cilën ai vdiq, megjithë epërsinë e forcave të kundërshtarit, përderisa ai ishte gjallë, ushtria e tij luftonte me trimëri.”

Ndër gjurmët e mbetura pas trimit Momçill në trojet tona është kështjella me emrin e tij pranë fshatit Gradët në bashkinë e qytetit Smoljan. Doktori Bojaxhiev është ndër studiuesit e saj:

“Kështjella e Momçillit funksiononte në fund të shekullit V dhe në fillim të shekullit VI, pra në periudhën e hershme bizantine. Ndoshta atëherë ajo u ndërtua, në kohën e sundimit të perandorit Anastasij I ose Justinian. Pas kësaj ajo u dogj nga sllavët. Në shekullin XI kështjella u rimëkëmb dhe funksiononte deri në invazionin osman në vitet 70-të të shekullit XIV.”

Në vitin 1966 kështjella u shpall monument arkeologjik i kulturës me rëndësi kombëtare. Kujtesa për trimin Momçill, siç shkruan studiuesi çek Konstantin Ireçek në “Historinë e Bullgarisë”, ruhet si në qytetin e Hercegovinës Pirlitor, ashtu edhe në qytetin Pirot të Serbisë së sotme. Nuk është e mundshme, që njeriu të vizitojë Pirotin pa parë simbolin e tij – kështjellën Momçillov Grad.

Përgatiti në shqip: Svetllana Dimitrova

Fotografi: momchilovakrepost.com dhe wikipedia.org