Smolyan’a bağlı Mogilitsa köyündeki Aguş Ağa konakları çok sayıda avlu, oda, salon, koridor, tünel ve gizli odaların bulunduğu, farklı işlevlere sahip birkaç binadan oluşmasıyla dikkat çekmektedirler.

Arda nehri kıyısında 4 dönüm alan üzerinde 1825-1842 yılları arasında inşa edilen Aguş Ağa konakları, 221 pencere, 86 kapı ve 24 bacasıya Rodoplar bölgesinde daha önce görülmemiş bir ihtişama sahipti. Bu konaklar, siyasi, ekonomik ve hukuki iktidarı eline bulunduran Aguş Ağa tarafından yaptırılmıştır.

Ağuş Aga kimdir?

Aguş Ağa uzun yıllar padişah ordusunda görev yaptı ve askeri rütbe aldı. 1821'deki Yunan ayaklanmasını bastırmak ve Mora Kalesi'ni ele geçirmek için Orta Rodop silahlı müfrezesine komuta etti. Daha sonra bir askeri birliğin komutanı olarak padişah ordusunun diğer seferlerine katıldı. Aguş Ağa’ya  günümüz Mogilitsa köyü yakınlarında yaklaşık 600 dönümlük bir arazi tahsis edildi. Askerlik görevinde olmadığı zamanlarda Aguş Ağa, büyük çiftliğinde çalıştı, aba ve şayak işlemesinde kullanılan yün satın alıcısı olarak tanındı.

Аguş Ağa ailesiönemli yapılara imza attı. Örneğin Aguş Ağa’nın babası Hacı Osman, ilk konakbinasını Raykova semtinde XVIII. yüzyılın sonunda inşa ettirdi, ancak bu bina günümüze kadar bütünüyle korunamadı.

Ailenin büyümesiyle bu yapı ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelince Tozburun (bugünkü Mogilitsa) köyünde yeni konaklar ve Çereşovo köyünde iki çiftlik bina dahayaptırıldı.Yazlık olarak kullanılan Çereşovo köyündeki binanın, bugün sadece temelleri korunmuştur.

Konakların yıllar içindeki değişimi ve günümüzdeki durumu

Bugün müze olarak açık olan Mogilitsa köyündeki konaklar ise ziyaretçileri büyülemeye devam ediyor.

Bir zamanlar olduğu gibi bugün de bu konakların en etkileyici bölümü kulesidir. Yakın ve uzak yerlerin resimleriyle bezenmiş olan kuleden Rodoplar’ın ve Arda nehrinin benzersiz manzarası seyredilmektedir.

Bazı araştırmacılar, Sultanın ordusunda deniz subaylığı yapmış olan Salimehmet Aguşoğlu'nun bu kulenin bir deniz fenerine benzemesini istemiş olduğunu ileri sürmektedir.

Aguş Ağa konakları yıllar içinde birçok değişim geçirdi. Aguş Ailesi, mülkiyetini kaybetti ve sahipsiz kalan konaklar zamanın tahribine uğradı.

Özellikle 9 Eylül 1944'te Bulgaristan'da Bulgar komünistleri tarafından düzenlenen darbeden sonra, Mogilitsa köyündeki Aguş Ağa Konağı kışlaya dönüştürüldü. Aguş Ağa'nın mirasçıları Kuzey Bulgaristan'a sürgüne gönderildi. Aguş Ailesinin geniş arazisi devletleştirildi. 1964 yılında Bulgar devleti, Mogilitsa'daki konağı restore etmeye karar verdi. Çalışma son derece zahmetliydi ve yirmi yıl sürdü. Restore edilen konak müzeye dönüştürüldü. Ünlü ve güzel konaklar, ulusal öneme sahip mimari ve sanatsal anıt ilan edildi. 1990'larda, Bulgaristan Yüksek Mahkemesi, eşsiz bir kültürel anıt olan "Aguş Ağa Konakları"nı iade etti. Böylece19. yüzyılın başlarında o dönemdeki adıyla Ahiçelebi, bugünkü adıyla Smolyan bölgesinin önemli bir idarecisi olan Aguş Ağa'nın mirasçıları, büyük büyük dedelerinin topraklarını geri alma hakkına sahip oldu.

Aguş Ağa Konaklarının Eşsiz Kütüphanesi

Aguş Ağa konaklarının eşsiz bir kütüphanesi vardı. Bu kütüphanenin tarihi de hayli ilginç olduğu kadar önemlidir. Zira bu kütüphane hala keşfedilmeyi beklemeyen bir hazinedir.

Aguş Ağa Kütüphanesi, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında Balkanlar'ın en büyük özel kütüphanelerinden biriydi. Kurucusunun, 1921 yılında vefat eden Hacı Salih Sami Efendi olduğu kabul edilir. Hacı Salih Sami Efendi, Aguş Ağa'nın torunu olup müftüydü ve döneminin İslam âlimlerinden biriydi. Bölgedeki Hristiyanlar’a kilise inşa etmelerini müsaade ettiği için hoşgörülüğü ile tanınmıştır.

Aguş Ağa Kütüphanesi'nde korunan kitap koleksiyonu, Bulgaristan topraklarındaki arşiv ve belgesel mirasın son derece ilgi çekici bir bölümünü teşkil etmektedir. Komünizim döneminde bu kütüphane Smolyan meydanına atıldı, birçok kitap ve el yazması eser (mirasçılardan birine göre 6.000 cilt) kayboldu, yok edildi veya çalındı.

Ancak Aguş Ağa Kütüphanesi'nin bir kısmı 1951'de Filibe Halk Kütüphanesi'nde çalışan Vera Atseva ve Delcho Georgiev adlı iki uzman tarafından kurtarıldı. Onlar Smolyan’a giderek Aguş Ağa kütüphanesinden kalan kitap koleksiyonunun büyük bir kısmını bir kamyona yükleyerek Plovdiv’e taşıdı. Küçük bir kısmı Sofya'daki Milli Kütüphane'ye götürüldü. Smolyan Devlet Arşivi’nde muhafaza altına alınanlar da oldu.

Aguş Ağa Kütüphanesi, şu anda Plovdiv Halk Kütüphanesi'nin "Özel Koleksiyonlar" bölümünde korunmakta ve yaklaşık 400 cilt matbu kitap kütüphanenin ana koleksiyonunda yer almaktadır. "Aguşev" arşivi, Bulgaristan tarihinin en dramatik dönemlerinden birinde Ahiçelebi (Smolyan) bölgesindeki yaşamı büyük ölçüde yansıtmaktadır. Ekonomik, askeri, siyasi ve kültürel konularla ilgili çok sayıda belge içermektedir. Bunlar arasında Türkçe mektuplar, makbuzlar, belgeler, fermanlar, seyahat belgeleri, defterler, sözleşmeler, emirler ve benzerleri yer almaktadır. Siyasi nitelikteki belgeler özellikle önemlidir. Bu belgeler, Aguş Ağa ve haleflerinin Ahi Çelebi, Edirne ve İstanbul'daki yönetici çevrelerle olan bağlantılarına işaret etmektedir.

Aguş Ağa arşivi, 12 arşiv birimine ayrılmış toplam 1445 sayfadan oluşan 778 belge içermektedir. Aguş Ağa kütüphanesindeki el yazmaları, genel olarak iyi durumdadır ve çoğu orijinal ciltleriyle (deri ve ahşap) korunmuştur. 66'sı Arapça, 18'i Osmanlıca, 7'si Arapça-Osmanlıca, 2'si Farsça ve biri Farsça-Osmanlıca olmak üzere toplam 94 el yazması bulunmaktadır. 1973 yılında kütüphane kayıtlarında envanterleri çıkarılmıştır. El yazmalarının çoğu 17. ve 18. yüzyıllar dönemini kapsamaktadır, ancak birkaç Arapça el yazması 15. yüzyıla aittir. Metinler Arapça ve Osmanlıca olarak siyah, kırmızı ve altın mürekkeple yazılmıştır. Fermanlar, öğretici sözler, medreseler için el yazması ders kitapları, tıp kitapları, dua kitapları ve Hz. Peygamber (s.a.s) ve dört halife hakkında dini bilgiler içeren literatür mevcuttur. Aguş Ağa Kütüphanesi'nin el yazması koleksiyonunda 5 adet Kur'an tefsiri, Kur'an okuma rehberi, Kur'an ayetlerine dayalı vaaz kitabı ve Kur’an’dan alıntılar ve bölümler içeren iki el yazması bulunmaktadır.