Πριν από 25 χρόνια στις 10 Νοεμβρίου, σε Ολομέλειά της, η Κεντρική Επιτροπή του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος απομακρύνει από τη θέση του ΓΓ τον Τόντορ Ζίφκοφ. Κλείνει μία σελίδα από την ιστορία της Βουλγαρίας, και αρχίζει η μετάβαση προς τη δημοκρατία και την ελεύθερη οικονομία. Οι αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη διεξάγονται με διαφορετικό τρόπο. Η υφηγήτρια Ηλιάνα Μάρστεβα από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών της Ακαδημίας Επιστημών ισχυρίζεται ότι έστω και πιο αργά σε σύγκριση με τις άλλες χώρες, στη Βουλγαρία μέρος της διανόησης οργανώνεται και το 1988 ήδη προβάλλει τις ηθικές του αξιώσεις στους κυβερνώντες κομμουνιστές.

"Η αλλαγή όμως γίνεται υπό τη μορφή πραξικοπήματος", διευκρινίζει η υφηγήτρια Μάρστεβα και συνεχίζει: "Στην ουσία πραγματοποιείται η ιδέα του Γκορμπατσόφ και των ανθρώπων του στο Πολιτικό Γραφείο του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Πέταρ Μλαντένοφ και Αντρέι Λουκάνοφ, σχεδόν όλου του κύκλου του Τόντορ Ζίφκοφ, να τον κατεβάσουν σε ολομέλεια στις 10 Νοεμβρίου και με τον τρόπο αυτό να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους. Αποδείχνεται ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα στη Βουλγαρία είναι αρκετά ισχυρό και με σοβαρή επιρροή στην περίοδο της μετάβασης. Κερδίζει απόλυτη πλειοψηφία στις πρώτες ελεύθερες εκλογές τον Ιούνιο του 1990 για Μεγάλη Εθνοσυνέλευση. Πρέπει όμως να συνδυάζει την αριστερή ρητορική του με τις απαιτήσεις της δεξιάς μετάβασης. Και αυτό οδηγεί στην καθυστέρηση των διαδικασιών συνδεδεμένων με το ξεπέρασμα του μονοκομματικού συστήματος και την καθιέρωση του δημοκρατικού πλουραλισμού, καθώς και με την εξάλειψη της κρατικής οικονομίας και τη δημιουργία ιδιωτικής ελεύθερης οικονομίας".

Το Βουλγαρικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, όπως μετονομάζεται, και η κυβέρνηση του Λουκάνοφ παραγγέλλουν πρόγραμμα για "θεραπεία-σοκ" στους Αμερικανούς οικονομολόγους Ρίτσαρντ Ραν και Ρόνταλντ Ατ. Αλλά φοβούνται να το εφαρμόσουν επειδή έρχεται σε αντιπαράθεση με τους οπαδούς του και τις διαθέσεις τους. Αφετέρου, σύμφωνα με την υφηγήτρια Μάρτσεβα, οι αντιφρονούντες στη Βουλγαρία που διαμορφώνονται σαν αντικομουνιστική αντιπολίτευση στην Ένωση  Δημοκρατικών Δυνάμεων στις 7 Δεκεμβρίου του 1989, θαρρείς δεν έχουν την αυτοπεποίθηση των αντιφρονούντων στις άλλες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες όπως την Ουγγαρία, τη Πολωνία και τη Τσεχία. Και γι' αυτό ιδεολογικά ακολουθούν τη νεοφιλελεύθερη μετάβαση προς οικονομία της αγοράς, χωρίς όμως να συμμορφώνονται επαρκώς με τις συνθήκες στη Βουλγαρία. Η συνοπτικά – τη "θεραπεία-σοκ", υπό τη μορφή γρήγορης φιλελευθεροποίησης, ιδιωτικοποίησης, εκδημοκρατισμού.

Ιδιομορφία της μετάβασης είναι ότι αναζητώντας κοινωνική βάση, η αντικομουνιστική αντιπολίτευση συμφωνεί για την επιστροφή της γης και της αστικής ιδιοκτησίας στα πραγματικά τους όρια, που να προηγείται την ιδιωτικοποίηση. Και αυτό φυσικά, σύμφωνα με την υφηγήτρια Μάρτσεβα έχει την επίδρασή του στην οικονομική κατάσταση της βουλγαρικής κοινωνίας, με αποδιοργάνωση της αγροτικής οικονομίας και αποβιομηχανοποίηση. Και γίνεται αιτία για την πιο αργότερη ένταξη της Βουλγαρίας στους ευρωατλαντικούς θεσμούς σε σύγκριση με τις άλλες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες. Η Βουλγαρία γίνεται μέλος του ΝΑΤΟ το 2004 και της ΕΕ – το 2007.

Τι κερδίσαμε και τι χάσαμε μετά τις 10 Νοεμβρίου;
"Κατά τη γνώμη μου αυτό που κερδίσαμε είναι ότι οι ιδέες για δημοκρατία, πλουραλισμό, για σεβασμό προς την προσωπικότητα έγιναν κανόνες στην κοινωνική συνείδηση. Γίναμε πολύ κινητικοί και ταξιδεύουμε σ' όλο τον κόσμο. Επίσης η περιβαλλοντολογική συνείδηση καθιερώνεται όλο και περισσότερο στην κοινωνία. Διαπιστώνω, ότι οι νέοι άνθρωποι βασικά όλο και πιο δραστήρια ενδιαφέρονται από τον υγιεινό τρόπο ζωής. Αυτά είναι τα αδιαμφισβήτητα πλεονεκτήματα της μετάβασης. Τι χάσαμε; Σαν ιστορικός μπορώ να πω ότι κατά τη γνώμη μου χάσαμε την ιδέα για την αξία της κοινότητας, της οικογένειας. Αρνούμενοι εκείνη την κοινωνία που ήταν υποχρεωτικά κολεκτιβιστική, φτάσαμε στο άλλο άκρος – του ατομικισμού. Η ιστορία όμως δείχνει ότι το άτομο δύσκολα επιβιώνει χωρίς της κοινωνία", δήλωσε καταλήγοντας η υφηγήτρια Ηλιάνα Μάρτσεβα.

Μετάφραση: Σοφία Μπόντσεβα