Η αποκατάσταση της βουλγαρικής κρατικότητας μετά από πέντε αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας συνδέεται με την Εξέγερση του Απριλίου του 1876 και την Εσωτερική Επαναστατική Οργάνωση που ιδρύθηκε προηγουμένως από τον Βασίλ Λέβσκι. Μετά τη Συνθήκη του Βερολίνου το 1878, οι Βούλγαροι ζουν διαιρεμένοι στο υποτελές στην Τουρκία Πριγκιπάτο της Βουλγαρίας, στην αυτόνομη περιοχή της Ανατολικής Ρωμυλίας και υπό πλήρη σουλτανική εξουσία στη Μακεδονία και την Ανατολική Θράκη.

Με τη βοήθεια επαναστατικών επιτροπών, της στρατιωτικής παρέμβασης του Πριγκιπάτου και της διεθνούς διπλωματίας, το 1885 το Πριγκιπάτο της Βουλγαρίας ενώνεται με την Ανατολική Ρωμυλία. Το 1893 στη Θεσσαλονίκη, οι Βούλγαροι από τη Μακεδονία και την Ανατολική Θράκη ιδρύουν την Εσωτερική Μακεδονο-Αδριανουπολίτικη Επαναστατική Οργάνωση – ВМОРО.

Δέκα χρόνια αργότερα, η οργάνωση ξεκινά τη μεγαλύτερη σε έκταση και κινητοποίηση εξέγερση στην ιστορία της Βουλγαρίας – πάνω από 26.000 αγωνιστές αντιμετωπίζουν 350.000 οθωμανικά στρατεύματα. Στόχος της δράσης είναι η εφαρμογή του Άρθρου 23 της Συνθήκης του Βερολίνου και η παροχή αυτονομίας στους Βουλγάρους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ως βήμα προς την ένωση με τη Βουλγαρία.

«Η κατάσταση στη Μακεδονία στις αρχές του 20ού αιώνα γίνεται πολύ περίπλοκη – λέει στο Ράδιο Βουλγαρία ο αν. καθηγητής δρ Άγγελ Τζόνεφ από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών. – Ο πληθυσμός υφίσταται μεγάλη τρομοκρατία, κάτι που αποδείχνεται σε πολλά έγγραφα, στα οποία αναφέρεται ότιαν συνεχιστεί η τρομοκρατία, ο πληθυσμός της Μακεδονίας σε μεγάλο βαθμό θα αλλάξει την εθνοτική του ταυτότητα, καθώς οι Βούλγαροι υφίστανται διαρκή εξόντωση.»

Στις 4 Ιανουαρίου 1903 στη Θεσσαλονίκη, εν απουσία πολλών ηγετών της ВМОРО, λαμβάνεται η απόφαση για οργάνωση εξέγερσης. Σταδιακά, η συζήτηση για το αν πρέπει να γίνει ή όχι εξέγερση μετατοπίζεται στο ερώτημα – αν γίνει εξέγερση, τι μορφή θα έχει;

Επικρατεί η άποψη ότι, επειδή οι εξεγερσιακές δυνάμεις δεν είναι ισχυρές, θα πρέπει να ακολουθηθεί ανταρτική τακτική. Όπου είναι δυνατόν, να διεξαχθούν ευρύτερες επαναστατικές ενέργειες, και όπου ο πληθυσμός δεν είναι προετοιμασμένος – να περιοριστούν σε μεμονωμένες ενέργειες. Γι’ αυτόν τον λόγο, το κύριο μέρος των επαναστατικών προσπαθειών επικεντρώνεται προ παντός δυτικά του ποταμού Βαρδάρη, όπου θεωρείται ότι η περιοχή του Μοναστηριού είναι η καλύτερα προετοιμασμένη.

Ο δρ Τζόνεφ θεωρεί ως αναμφισβήτητη επιτυχία της Εξέγερσης του Ιλίντεν και της Μεταμόρφωσης τις μερικές μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν στη Μακεδονία από την Αυστροουγγαρία και τη Ρωσία.

«Όχι μόνο διεθνοποιείται το ζήτημα, αλλά κυριολεκτικά και με φυσική παρουσία εκπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων, και μάλιστα στρατιωτικοί, αρχίζουν μέσω των Μεταρρυθμίσεων της Μυρστέγης  να παρακολουθούν την κατάσταση του χριστιανικού πληθυσμού στα τρία βιλαέτια της Μακεδονίας.»

Πριν από 122 χρόνια, παρά την αυτοθυσία των επαναστατών, η άνιση μάχη έλαβε τέλος. Το άλυτο Μακεδονικό ζήτημα θα οδηγήσει στους Βαλκανικούς πολέμους και στον οριστικό διαμελισμό της περιοχής μετά το 1919. Εκτός από λίγους συμμετέχοντες στην εξέγερση από άλλες εθνότητες στη Μακεδονία, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων στο δράμα του 1902–1903 είχαν δηλώσει ρητά τη βουλγαρική τους εθνικότητα. Όμως στη Βόρεια Μακεδονία οι ίδιοι ήρωες σήμερα παρουσιάζονται ως «Μακεδόνες».

Στα Σκόπια αρνούνται κατηγορηματικά τους κοινούς εορτασμούς της κοινής ιστορίας των δύο χωρών, παρά το γεγονός ότι αυτό αναφέρεται ρητά στη Συνθήκη Φιλίας, Καλής Γειτονίας και Συνεργασίας μεταξύ της Βουλγαρίας και της Βόρειας Μακεδονίας από το 2017.

• Όλη η Βουλγαρία γιορτάζει την Απριλιανή Επανάσταση την 1η Μαΐου 

• Την Ημέρα του Αγίου Ηλία η Βουλγαρία τιμά 120 χρόνια από την Εξέγερση του Ιλίντεν 

• Η Βουλγαρία θρηνεί για τον χαμό του Λέβσκι κι ελπίζει να είμαστε αντάξιοί του

Μετάφραση και δημοσίεσυη: Σβέτλα Τόντοροβα

Φωτογραφίες: BTA, historymuseum.org, bg.wikipedia.org