Στις 8 Σεπτεμβρίου η Βουλγαρική Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά μια από τις μεγαλύτερες γιορτές της – την Γέννηση της Υπεαργίας Θεοτόκου. Στην κρύπτη του ναού του Αγίου Αλεξάνδρου Νιέβσκι στην πρωτεύουσα, στο πλαίσιο της μόνιμης έκθεσης εικόνων, μπορούμε να δούμε δύο εικόνες, αφιερωμένες στην Γέννηση της Θεοτόκου. Η μια είναι πολύ γνωστή, υπάρχει σε κάθε εκκλησία. Συνήθως η Θεοτόκος απεικονίζεται σαν μωρό με φωτοστέφανο σε κρεβατάκι ή σε κούνια μπροστά σε τραπέζι με φιλοξενούμενους. Στο τραπέζι είναι και οι γονείς της – η Αγία Άννα και ο Άγιος Ιωακείμ από το Ναζαρέτ. Η άλλη εικόνα αποτελεί εξαίρεση.

"Εδώ λείπει η κούνια μπροστά στο τραπέζι, ενώ η μικρή Θεοτόκος είναι σε ζωγραφισμένη εικόνα, που η Αγία Άννα κρατάει στα χέρια της για να την δείξει στους φιλοξενούμενους", εξηγεί η Βλαντισλάβα Κασμάκοβα, ξεναγός στην κρύπτη. "Εκτός αυτού, το κεφάλι της Θεοτόκου είναι περικυκλωμένο από κόκκινο στεφάνι. Το κόκκινο χρώμα είναι ιδιαίτερης σημασίας στην ορθόδοξη αγιογραφία, έχοντας προστατευτική λειτουργία. Αντικαθιστά το πράσινο, που έως τον 10το αιώνα συμβολίζει την νίκη της ζωής στον θάνατο και είναι ένδειξη για τη υψηλή θέση, που καταλαμβάνει στον ουρανό το απεικονισμένο πρόσωπο. Ο αγιογράφος θέλει να προβάλει την ιδέα, ότι η Παναγία μας επιλέχθηκε για την υψηλή αποστολή της ακόμη από την γέννησή της. Η ίδια πρέπει να γεννήσει τον Σωτήρα μας. Γι' αυτό σ' όλες τις εικόνες η Θεοτόκος είναι πολύ σοβαρή, πολύ συγκεντρωμένη. Αν και είναι ευλογημένη, η τύχη της δεν είναι ελαφρά. Αυτή είναι και η διαφορά μεταξύ της ορθόδοξης και της καθολικής τέχνης. Στην καθολική τέχνη απεικονίζεται με ρούχο, το οποίο είναι βασιλικό μπλε και παίζει με τον μικρό Χριστό, ο οποίος είναι μωρό. Παρουσιάζεται η στιγμή της μητρότητας, που φέρει χαρά σε κάθε γυναίκα. Ενώ στην Ορθοδοξία η απεικόνιση του βαθιού μητρικού συναισθήματος πάντα περιέχει ουσιαστικό στοιχείο λύπης".


Η Γέννηση της Θεοτόκου - δύο εικόνες από την περιοχή του Βελίκο Τίρνοβο, 19ο αιώνα. Φωτογραφία: Ηλιάνα Ράιτσεβα

Θεωρείται, ότι η πρώτη εικόνα της Θεοτόκου αγιογραφήθηκε από τον απόστολο Λουκά. Αργότερα, με την πάροδο του χρόνου καθιερώνονται ορισμένοι κανόνες της αγιογραφίας της. Η Μητέρα του Θεού πάντα παρουσιάζεται σε δύο χρώματα – κόκκινο, που συχνά φθάνει στο καφέ, και μπλε. Το κόκκινο είναι η σχέση με τις κανονικές γυναίκες, είναι το χρώμα της θηλυκότητας και της μητρότητας. Το μπλε είναι το χρώμα της λύπης. Μόνο η Θεοτόκος από όλες τις άγιες γυναίκες έχει το δικαίωμα να φοράει κόκκινα παπούτσια λόγω της ιδιαίτερης θέσης της στον ουρανό.

Η Παναγία Οράντα, στοιχείο από την εικόνα της Σύναξης Αρχαγγέλων, 14 αιώνα, Μοναστήρι Μπάτσκοβο. Φωτογραφία: Ηλιάνα Ράιτσεβα

Η παλιότερη απεικόνιση της Θεοτόκου είναι η Παναγία Οράντα. Σ' αυτόν τον κανόνα η Θεοτόκος ευλογεί. Πάντα την βρίσκουμε στο ανατολικό μέρος της εκκλησίας. Ο πιο διαδεδομένος κανόνας αγιογραφίας της Θεοτόκου είναι του τύπου "Οδηγήτρια".

"Επειδή με το δεξιό της χέρι η Παναγία δείχνει τον δρόμο της σωτηρίας μας", αναφέρει η κα Κασμάκοβα. "Δείχνει προς τον Χριστό, που κάθεται στα γόνατά της και που ευλογεί. Ο Χριστός είναι απεικονισμένος σαν παιδί, αλλά η έκφραση του προσώπου του δεν είναι παιδική. Στην ορθοδοξία θεωρείται πως ο Χριστός δεν έχει ηλικία. Ο Θεός Πατήρ μας το δίνει σε ανθρώπινες διαστάσεις, για να μπορούμε να τον αντιληφθούμε. Στο μέτωπο και τους δύο ώμους της Θεοτόκου υπάρχουν τρία αστέρια, που σχηματίζουν τρίγωνο. Είναι σύμβολο της αγνότητάς της και της μητρότητας. Χαρακτηριστικό στοιχείο των εικόνων της Θεοτόκου, όταν είναι μαζί με τον Χριστό, είναι ότι ο Χριστός ευλογεί, ενώ η ίδια είναι στο δεύτερο πλάνο".


Η Θεοτόκος Οδηγήτρια, εικόνα από τα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα από τον ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου στην Σωζόπολη, και Θεοτόκος Οδηγήτρια, 1775, Μονή της Ρίλας. Φωτογραφία: Ηλιάνα Ράιτσεβα

Η πιο τιμημένη από τις γυναίκες, που θέλουν να γίνουν μητέρες, είναι ο κανόνας "Ελεούσα": "Είναι η εικόνα, στην οποία ο Χριστός έχει αγκαλιάσει την μητέρα του από τον λαιμό, έχουν ακουμπήσει τα μάγουλα ο ένας στον άλλο – αυτή η μορφή είναι σύμβολο της μητρικής στοργής", συνεχίζει η Βλαντισλάβα Κασμάκωβα. "Αυτή είναι η μόνη στιγμή, στην οποία στην Παναγία επιτρέπεται να είναι χαμογελαστή. Αυτός ο κανόνας γίνεται πολύ δημοφιλής στα Βαλκάνια και ιδιαίτερα στη Ρωσία. Μπορούμε να πούμε, ότι αυτή είναι η πιο γυναικεία εικόνα. Συχνά θεωρείται θαυματουργική και την τιμούν σ' όλα τα μεγαλύτερα μοναστήρια. Απ αυτόν τον κανόνα προέρχεται ένας άλλος – της Παναγίας Τριχερούσας".

Μία από τις γνωστότερες εικόνες της Παναγίας Τριχερούσας βρίσκεται στην μονή του Τρογιάν, όπου είναι εικόνα του ναού. Υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις, στις οποίες κάποιο στοιχείο της εικόνας διπλασιάζεται. Τότε η εικόνα τιμάται περισσότερο, επειδή θεωρείται ότι η προσευχή μπροστά της είναι δύο φορές πιο αποτελεσματική.

Εικόνα της Θεοτόκου του Αμαράντου Ρόδου, 1703, του ζωγράφου Ντιμίταρ

"Ως παράδειγμα διπλασιασμού μπορούμε να αναφέρουμε την εικόνα της Παναγίας του Αμάραντου Ρόδου", συνεχίζει η Βλαντισλάβα Κασμάκοβα. "Αυτή η εικόνα, που βρίσκεται στην Κρύπτη, αγιογραφήθηκε το 1703. Η Παναγία κρατάει τον Χριστό στα γόνατά της, έχει στέμμα στο κεφάλι της και κρατάει και τριαντάφυλλο. Το τριαντάφυλλο ήταν σύμβολο της Παναγίας μέχρι τον 10το αιώνα, όταν ο χριστιανισμός ήταν ακόμη πολύ τρωτός και οι άγιοι απεικονίζονταν συμβολικά, όχι με τις ανθρώπινες μορφές τους. Αυτή η εικόνα είναι θαυματουργική. Όταν ένα στοιχείο επαναλαμβάνεται, σ αυτήν την περίπτωση το ρόδο και η μορφή της Παναγίας, η εικόνα αμέσως γίνεται θαυματουργική".

Άλλος κανόνας είναι "Παναγία στον θρόνο", συνεχίζει η κα Κασμάκοβα: "Η Παναγία κάθεται σε θρόνο και κρατάει στα χέρια της τον Χριστό, ο Οποίος ευλογεί. Σ' αυτόν τον κανόνα πάντα τίθεται

 πλαίσιο, στο οποίο από τις δύο πλευρές απεικονίζονται οι 12 προφήτες. Κάθε προφήτης κρατάει στα χέρια του ειλητάριο, στο οποίο γράφει για το όραμά του για την

Θεοτόκο. Ο ένας την βλέπει σαν βουνό, ο άλλος – σαν σκάλα προς τον ουρανό, ο άλλος – σαν σκληρό βράχος.

Μετάφραση: Σβέτλα Τόντοροβα